1 Dawne starostwo powiatowe w Szczytnie
Zwiedzanie zaczynamy od ul. Warszawskiej, gdzie znajduje się zabytkowy budynek dawnego starostwa powiatowego z wydzieloną częścią mieszkalną, która przeznaczona była dla starosty. Budowla powstała w 1885 r. i reprezentuje styl pseudoklasycystyczny. Ten dwupiętrowy budynek charakteryzuje regularny kształt i fasada, w której dominują linie proste. Wejście ulokowano w wystającym z gmachu ryzalicie, podobny efekt uzyskano w narożniku budynku po stronie zachodniej (ten narożny element został dobudowany w 1927 r. jako przedłużenie gmachu). Jest to przykład typowej szczycieńskiej architektury – budynków tego typu powstałych w zbliżonym czasie jest w mieście bardzo dużo, co wiązało się z rozwojem budownictwa na tym terenie w drugiej połowie XIX w. W 2013 r. wykonano remont fasady budynku, dzięki czemu elewacja została odświeżona i zyskała nowy blask. Obecnie w budynku mieści się siedziba Urzędu Skarbowego, przed którą stoi niewielka rzeźba Pofajdoka wymownie pokazującego puste kieszenie.
2 Najstarszy kościół w mieście – kościół ewangelicko-augsburski
Przy tej samej ulicy mieści się jedna z ciekawszych atrakcji sakralnych Szczytna, a jednocześnie najstarsza świątynia w całym mieście – kościół ewangelicko-augsburski. Budynek powstał w latach 1717-1719 przy dawnym trakcie warszawskim (w miejscu, w którym kiedyś stał XVI-wieczny drewniany kościół katolicki). Świątynię charakteryzuje przede wszystkim potężna kwadratowa wieża zwieńczona hełmem w kształcie kopuły z niewielkim krzyżem na szczycie oraz łukowate okna i drzwi. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na łukowy sufit wykonany z drewna, pięknie zdobiony barokowy ołtarz przedstawiający Narodzenie, Ukrzyżowanie i Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa, a także ambonę wspartą na rzeźbie Mojżesza trzymającego kamienne tablice. Na uwagę zasługuje również XVIII-wieczna chrzcielnica (takie wyposażenie rzadko widuje się w kościołach ewangelickich), chór muzyczny wsparty na drewnianych kolumnach i piękne organy (dzisiaj już elektryczne) wykonane w 1862 r. przez uznanego organomistrza Terletzkiego.
3 Ruiny średniowiecznego zamku krzyżackiego
Kierujemy się w stronę ul. Spacerowej, gdzie znajdziemy największą atrakcję Szczytna – ruiny średniowiecznego zamku krzyżackiego. Warownia składająca się z zamku i murów obronnych powstała w XIV w., a wybudowana została przez zakon krzyżacki. Pierwotnie była siedzibą prokuratora krzyżackiego, potem (w XVI w.) myśliwską rezydencją książąt pruskich, aż pod koniec XVIII w. przestała pełnić ważne funkcje i opuszczony budynek częściowo rozebrano (władze miasta sprzedawały ludziom elementy zabudowań jako materiał na budowę domów). W I poł. XX w. w budynku mieściło się muzeum, a po jego zamknięciu i późniejszej nieudanej próbie odbudowy zabytek popadł w ruinę (zabezpieczono ją przed dalszym niszczeniem w latach 90-tych XX w.). Do dzisiaj z dawnej warowni wyposażonej w ogromny dziedziniec i charakterystyczną kwadratową wieżę zostało niewiele: elementy podzamcza, fosa i tzw. Wieża Juranda dziś kojarzona raczej z budynkiem Ratusza, który powstał częściowo na terenie dawnego zamku krzyżackiego.
4 Szczycieński Ratusz
Tuż obok zamku (a częściowo nawet na jego terenie) zlokalizowana jest kolejna duża atrakcja Szczytna – Ratusz. Budynek powstał w latach 1936-1937 z inicjatywy Brunona Armgardta, który pełnił wówczas funkcję burmistrza miasta, a wcześniej ubolewał nad tym, że w mieście tak dużym i tak rozwiniętym jak Szczytno takiego urzędu jeszcze nie ma. Projekt budowy zakładał, że siedziba szczycieńskiego magistratu przez wiele kolejnych lat nie może stracić na nowoczesności, a zarazem ma być wizualnie dopasowana do historycznego krzyżackiego zamku. W ten właśnie sposób powstał imponujący gmach z czerwonej cegły z charakterystyczną kwadratową wieżą zegarową, która pełni również funkcję wieży widokowej (roztacza się z niej wspaniały widok na panoramę miasta i okolic). Obecnie w Ratuszu siedzibę mają najważniejsze urzędy w Szczytnie, a w mieszkalnej części niegdyś zajmowanej przez burmistrza powstało Muzeum Mazurskie, w którym obejrzeć można eksponaty prezentujące historię, kulturę i przyrodę Mazur.
Muzeum otwarte jest od maja do września od wtorku do niedzieli w godz. 9-17, od października do kwietnia od wtorku do niedzieli w godz. 8-16. Ceny biletów: normalny – 7 zł, ulgowy – 5 zł.
5 Zabytkowy budynek sądu
Przenosimy się na ul. Sienkiewicza, gdzie znajduje się zabytkowy gmach sądu i aresztu. Budynek powstał w latach 1867-1869 jako przykład architektury neorenesansowej, która w tym czasie zaczęła osiągać największą popularność. Głównym materiałem budowlanym gmachu była żółta cegła (rzadko spotykana w tym regionie), a spośród okolicznych zabudowań wyróżnia go geometryczny kształt i centralnie usytuowany ryzalit, w którym znajduje się główne wejście. Uwagę przykuwa przepięknie zdobiony wieńczący budynek gzyms arkadowy, a także nieco skromniejszy gzyms utworzony nad pierwszym piętrem gmachu. Na początku XXI w. budynek został wyremontowany, dzięki czemu elewacja odzyskała dawną świetność (nie tylko przywrócono jej pierwotny kolor, ale również uzupełniono ubytki w murach), a we wnętrzu budynku odkryto zabytkowy XIX-wieczny strop z oryginalnymi malowidłami. Pomiędzy sądem a szczycieńskim aresztem znajdziemy wychodzącego ze studzienki kanalizacyjnej Pofajdoka-Uciekiniera w pasiastym kubraczku.
6 Kościół Chrześcijan Baptystów
Nie odchodzimy daleko, bo przy tej samej ulicy znajdziemy kolejny ważny punkt Szczytna – kościół Chrześcijan Baptystów. Budynek powstał w latach 1903-1904 z inicjatywy i funduszy wiernych, ale działalność zboru baptystycznego w Szczytnie rozpoczęła się już w II połowie XIX w. (zanim baptyści zaczęli korzystać z kościoła przy ul. Henryka Sienkiewicza spotkania zboru odbywały się w prywatnych mieszkaniach). Ten neogotycki ceglany gmach charakteryzuje częsta w architekturze tego regionu strzelistość, specyficzne wysokie gotyckie blendy z geometrycznym maswerkiem i holenderska dachówka na dachu. Wraz z kościołem powstało przepiękne baptyserium, czyli miejsce służące do udzielania chrztu, we wnętrzu zainstalowano także organy. W 1926 r. świątynię przebudowano – zmieniono wygląd ściany wschodniej i wejściowej kruchty. Budynek w ogóle nie ucierpiał w czasie wojen, co można uznać za cud, bo w ostrzałach artyleryjskich (szczególnie tych z 1915 r.) zniszczona została większa część Szczytna.
7 Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
Udajemy się na ul. M. Konopnickiej, żeby zobaczyć zabytkowy kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Budynek powstał w latach 1897-1899 i jest kolejnym przykładem szczycieńskiej architektury neogotyckiej. Najbardziej charakterystycznym i widocznym z daleka elementem świątyni jest strzelista wieża zegarowa zwieńczona ostrosłupowym hełmem (w 1923 r. wieżę trzeba było odbudować po uderzeniu pioruna i zniszczeniach dokonanych w czasie I wojny światowej). Nad kruchtą kościoła podziwiać można oryginalne schodkowo-sterczynowe szczyty i gotyckie blendy zakończone ostrosłupami. We wnętrzu świątyni na szczególną uwagę zasługuje przede wszystkim główny ołtarz z obrazem Matki Bożej Nieustającej Pomocy i figurą Niepokalanego Serca Maryi. Warto bliżej przyjrzeć się także bogato zdobionym wewnętrznym filarom i sklepieniom, przepięknej ambonie, witrażom wykonanym przez Alberta Rednera, dwóm ołtarzom bocznym (Najświętszego Serca Jezusowego i św. Józefa) oraz zabytkowemu prospektowi organowemu.
8 Zabudowania dawnego browaru
Skręcamy w ul. Bartna Strona, gdzie znajdziemy jedną z ciekawszych atrakcji Szczytna – zabytkowy browar. Budynek powstał w 1898 r., ale szczycieńskie tradycje browarnicze sięgają kilkaset lat wstecz (już na początku XVII w. w mieście mieszkali wykwalifikowani browarnicy, którzy warzyli najlepsze piwo w regionie). Założycielem browaru był Fryderyk Daum, a jego doradcą i prawą ręką został mistrz piwowarski Paweł Hoffman. Sekretem świetnej jakości szczycieńskiego piwa było ujęcie wody, którą uważano za idealnie nadającą się do warzenia piwa pilzneńskiego. W czasie I wojny światowej zabudowania browaru (tak samo jak większa część miasta) zostały poważnie zniszczone, a w latach 20-tych XX w. odbudowano je i zamontowano nowe, nowoczesne urządzenia (w zmodernizowanym browarze produkowano piwo pełne, mocne i zwykłe). Pod koniec XX w. browar stał się częścią Browarów Warmińsko-Mazurskich, a od 2000 r. przekształcono go w fabrykę mocnych alkoholi i od tego czasu piwo nie jest tu produkowane.
9 Tradycyjna mazurska chata
Przy tej samej ulicy znajdziemy niezwykłą atrakcję Szczytna – tradycyjną mazurską chatę znajdującą się na terenie dawnej wsi Bartna Strona, w której od XIV w. mieszkali polscy bartnicy. Ten XIX-wieczny budynek jest przykładem typowej mazurskiej chaty mieszkalnej zbudowanej nie przez wykwalifikowanych budowniczych, a przez zwykłego rolnika. Konstrukcję domu ustawiono na kamiennej podmurówce i dębowej podwalinie, a głównym budulcem były ogromne sosnowe bale. Warto zwrócić uwagę na tzw. pazdur znajdujący się na kalenicy dachu, który poza funkcją ozdobną (jest to jedyna ozdoba całego domu) miał także odstraszać złe duchy. W środku znajdziemy sień z tzw.”czarną kuchnią” (czyli kominem, w którym gotowało się posiłki), izbę świąteczną, zapiecek (który pełnił funkcję sypialni), a także pomieszczenia dla zwierząt hodowlanych. Zachowały się zabytkowe sprzęty gospodarstwa domowego, np. tary, żelazka, miski, a także narzędzia rolnicze. Obecnie chata jest siedzibą Towarzystwa Przyjaciół Szczytna.
Mazurską chatę można zwiedzać w lipcu i sierpniu we wtorki w godz. 17-19 i w piątki w godz. 10-13. Inne terminy zwiedzania należy umawiać telefonicznie z prezesem Towarzystwa Przyjaciół Szczytna (tel. 696 605 297).
10 Malownicze Jezioro Długie w Szczytnie
Na koniec udajemy się w kierunku zlokalizowanego przy ul. Spacerowej Jeziora Długiego nazywanego potocznie Jeziorem Domowym Dużym albo Jeziorem Szczycieńskim. Akwen od wschodu wychodzi na miejskie zabudowania (w tym położone niedaleko ruiny krzyżackiego zamku) i Jezioro Domowe Małe, w pozostałej części brzegi porasta szuwarowa roślinność (przede wszystkim pałki szerokolistne i trzciny). Dookoła jeziora poprowadzono ścieżkę pieszą i rowerową, można tu zatem aktywnie spędzić czas spacerując lub urządzając sobie rowerową przejażdżkę (długość linii brzegowej szacuje się na 5300 m). W okresie letnim władze miasta organizują tutaj strzeżone kąpielisko, oprócz tego można opalać się na pięknej piaszczystej plaży, korzystać z boiska do siatkówki oraz przechadzać się po malowniczym molo i przystani wodnej. Przy sprzyjającej pogodzie na terenie przystani wypożyczane są kajaki, żaglówki i rowery wodne, a zmęczeni turyści mogą odpocząć na ławkach, z których roztacza się widok na przepiękne jezioro.
Czy mazurska chata znajduje się na ulicy Bartna Strona czy na ulicy Konopnickiej, bo wiem że ta na ulicy Konopnickiej jest siedzibą Towarzystwa Przyjaciół Szczytna. A może są dwie takie chaty?